3 V 1791 r. dokonano w Polsce konstytucyjnego zamachu stanu. Nie inaczej można bowiem określić sposób, w jaki uchwalono Ustawę Rządową, która do historii przeszła jako Konstytucja 3 Maja.
Jej projekt przygotowywany był w tajemnicy wobec większości posłów. Spotkania wtajemniczonych reformatorów odbywały się w mieszkaniu księdza Scypiona Piatollego, królewskiego sekretarza do spraw korespondencji w języku włoskim. Ostateczny projekt konstytucji zredagowany został 25 III 1791 r. przez przywódcę tzw. stronnictwa patriotycznego, ks. Hugo Kołłątaja.
Przez 1/3 posłów
Według początkowych zamierzeń projekt Ustawy Rządowej miał zostać poddany pod głosowanie w dniu 5 maja. Gdy jednak pod koniec kwietnia o dowiedzieli się o nim ambasadorowie Rosji i Prus, którzy pospieszyli zawiadomić o tym swoje dwory, a także polską opozycję, stronnictwo patriotyczno-królewskie przyspieszyło działania. Projekt został odczytamy przed salą, na której zasiadała zaledwie 1/3 posłów. Wcześniej bowiem Sejm uchwalił dwie ważne ustawy – prawo o sejmikach 24 III 1791 r. i prawo o miastach 18 IV tego roku, po czym większość posłów rozjechała się na ferie wielkanocne. Konstytucję przyjęto po 7 godzinach obrad, a nielicznych posłów, którzy sprzeciwiali się jej przyjęciu lub protestowali przeciwko brakowi quorum, pilnowało kilku dobrych szermierzy.
Łagodna rewolucja
Konstytucja nie wywracała ustroju ówczesnej Polski, lecz wprowadzała w nim istotne modyfikacje. W zamierzeniu swych twórców miała stworzyć stosowny grunt pod dalsze, bardziej śmiałe reformy. Jej treść była wynikiem kompromisu pomiędzy monarchistyczno – konstytucyjnym programem króla Stanisława Augusta a śmiałym, republikańskim programem przywódców stronnictwa patriotycznego – Ignacego Potockiego, Stanisława Małachowskiego i Hugona Kołłątaja.
Ustrój
Przewidziany przez Konstytucję ustrój można określić mianem konstytucyjnej monarchii stanowej. Granice pomiędzy istniejącymi wówczas – wówczas wyraźnie przez Ustawę Rządową zachowanymi stanami (szlachtą, mieszczaństwem i chłopami) miały w intencji jej twórców ulegać stopniowemu zatarciu. Szczególnie widoczne jest to w świetle uchwalonej wcześniej Ustawy o Miastach. Ustawa ta przyznawała szlachcie prawo do zajmowania się typowo miejskimi zajęciami – handlem, rzemiosłem, itp., pod warunkiem jednak przyjęcia prawa miejskiego.
Ta sama ustawa przewidywała też m.in., że na każdym sejmie nobilitowanych zostanie 30 mieszczan, mających dziedziczne posesje w swych miastach, przy czym pierwszeństwo w tym względzie miało należeć się służącym w wojsku, zasiadającym w komisjach porządkowych cywilno-wojskowych, jak również zakładającym rękodzieła i prowadzącym handel produktami krajowymi. Dopuszczała też 24 przedstawicieli największych miast – tzw. plenipotentów do udziału w pracach sejmu, jednak bez prawa do głosowania. Przedstawiciele mieszczan mieli też zasiadać w komisjach Policji, Skarbowej i w Asesorii (najwyższym sądzie dla miast królewskich), jednak prawo głosu mieli mieć tylko w sprawach tyczących się miast i handlu. Na mieszczan została też rozciągnięta zasada „neminem captivabimus” (przywilej szlachecki ogłoszony przez Władysława Jagiełłę w 1433 r., stanowiący że nikt nie może być uwięziony ani ukarany bez wyroku sądowego).
Mniej śmiałe były postanowienia konstytucji 3 maja w kwestii chłopstwa. Nie znosiła ona poddaństwa. Gwarantowała jednak nienaruszalność umów między dziedzicami a chłopami, które to miały obowiązywać nie tylko bezpośrednio je zawierających, ale też ich potomnych. Zapewniała również pełną wolność osobistą osiedleńcom.
Zmiany polityczne
Istotne modyfikacje nastąpiły w dziedzinie ustroju politycznego państwa. Zniesione zostały „liberum veto”, poselskie konfederacje i sejmy skonfederowane (na których, według wcześniejszych rozwiązań zasada „liberum veto” nie obowiązywała). Ustrojową rewolucją było zniesienie zasady związania posłów instrukcjami sejmikowymi i przyjęcie zasady mandatu wolnego. Choć pełne prawa wyborcze miały nadal przysługiwać wyłącznie szlachcie, to w dziedzinie tej nastąpił istotny wyłom: prawa do udziału w sejmikach pozbawiona została tzw. Szlachta-gołota. Choć posunięcie to wydaje się wysoce niedemokratyczne (prawa do głosowania pozbawiono w ten sposób ok. 60 % ówczesnych wyborców), to w ówczesnej rzeczywistości politycznej miało ono swoje uzasadnienie: nie posiadająca ziemi szlachta była bowiem klientelą magnaterii, żyła na jej koszt i głosowała na sejmikach według jej życzeń. Zaś jednym z celów, jakie przyświecały twórcom konstytucji 3 maja, było ograniczenie roli arystokracji w państwie.
Monarchia dziedziczna
Inną rewolucyjną – i bynajmniej nie demokratyczną – zmianą ustrojową było zniesienie wolnej elekcji i wprowadzenie monarchii dziedzicznej. Autorzy konstytucji swoje motywacje ujawnili w sposób następujący „Doznane klęski bezkrólewiów periodycznie rząd wywracających, powinność ubezpieczenia losu każdego mieszkańca ziemi polskiej i zamknięcia na zawsze drogi wpływów mocarstw zagranicznych, pomięć świetności i szczęścia ojczyzny naszej za czasów familyj ciągle panujących, potrzeba odwrócenia od ambicyi tronu obcych i możnych Polaków zwrócenia do jednomyślnego wolności narodowej pielęgnowania, wykazały roztropności naszej oddanie tronu polskiego prawem następstwa”.
Tolerancja religijna
Swoistym kompromisem była zasada tolerancji religijnej. Wprawdzie odstępstwo od katolicyzmu miało być nadal uznawane za przestępstwo, lecz poza tym wyjątkiem
prześladowania religijne zostały zakazane.
Druga konstytucja w świecie?
Konstytucja 3 maja
jest przedstawiana jako druga w świecie ustawa zasadnicza – pierwsza po przyjętej cztery lata wcześniej Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki. W istocie jednak, pierwsza w świecie konstytucja została przyjęta w… Polsce, i to ponad 200 lat wcześniej. Konstytucją tą były przyjęte w 1573 r. przez szlachtę zebraną w Kamieniu pod Warszawą w czasie bezkrólewia tzw. Artykuły Henrykowskie. Jeśli bowiem – według obecnych pojęć – mianem konstytucji określamy ustawę, która wyznacza podstawowe zasady panującego w danym państwie ustroju i która ma charakter trwalszy od ustaw zwykłych (nie może być zmieniona w taki sam sposób, jak zwykła ustawa), to Artykuły Henrykowskie w pełni zasługują na to miano.
Artykuły Henrykowskie przewidywały m.in. zasadę powoływania królów wyłącznie w drodze wolnej elekcji, zobowiązywały króla do zwoływania sejmu co 2 lata na 6 tygodni, zakazywały nakładania nowych podatków i zwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmu oraz podejmowania decyzji dotyczących wojny lub pokoju bez zgody senatu. Ponadto, za integralną część Artykułów Henrykowskich zostały uznane postanowienia tzw. Konfederacji Warszawskiej z tego samego roku, gwarantujące pełne równouprawnienie wyznaniowe i całkowitą wolność religijną (czego późniejsza o ponad 200 lat konstytucja 3 maja nie gwarantowała!). Artykuły te były zaprzysięgane przez każdego wstępującego na tron polski króla. One właśnie zasługują na miano pierwszej w Polsce – i pierwszej w świecie – konstytucji. Bartłomiej Kozłowski, 2003
Zobacz także „Skarby Archiwów Polskich„:
• Rękopis Konstytucji 3 Maja z 1791 roku
• Konstytucja 3 Maja – Ustawa rządowa, wydanie drukowane z roku 1791
• List gratulacyjny Fryderyka Wilhelma II do Stanisława Augusta Poniatowskiego z 23 V 1791 roku
• List Stanisława Szczęsnego Potockiego do Stanisława Augusta Poniatowskiego z 30 V 1791 roku
Zródło: Polska.pl
Zobacz: 3 maja znaczenie daty i dzieje obchodów (Wikipedia) 
opublikowane w portalu Polonia.NL 03.05.2008
