Na terugkomst uit Rome waar ik deelnam aan de plechtigheden rond de
begrafenis van de paus, las ik in de Nederlandse kranten de discussie
over de afwezigheid van het koninklijk huis bij de
uitvaart. Daarnaast viel mij onverschilligheid (zie
bijvoorbeeld het vergeleken met andere landen lage aantal condoleance
betuigingen) en vele commentaren van critici van de paus.
Intussen zegt het wellicht wel wat over ons land dat de reacties
hier zo lauw en kritisch waren. Vooral het katholieke volksdeel viel
daarbij op. Het condoleanceregister en de voorbeden die ik las in de
kathedraal van Utrecht waren bovendien voor een behoorlijk deel door in
Nederland verblijvende Polen getekend. Een opvallende uitzondering
lijkt de (overigens maar kleine) groep betrokken jonge katholieken.
Nederland en de katholieke gemeenschap in ons land zijn in sommige
opzichten een eiland in de wereld en ook de beste Romeinse
bruggenbouwer (pontifex) lukte het nauwelijks om hier een bruggenhoofd
te slaan.
Over de erfenis van de paus kunnen mensen verschillend
oordelen, maar het stemt tot nadenken dat wij blijkbaar niet in staat
zijn ware grootheid en goedheid van geest te erkennen in iemand die
bijvoorbeeld door de Amerikaanse oud-president Clinton een ‘echte man
van God’ genoemd werd. De katholieken van ons land zou een wat dieper
zelfonderzoek in dit verband geen kwaad doen, de oud-premies kunnen
zich wellicht beter hiervoor inzetten.
Oranje en Rome
Voeg
bij het voorafaande de toch al niet erg hartelijke verhouding van ons
koningshuis met de kerk van Rome en het lijkt verklaarbaar dat onze
koninklijke familie als bij eerdere pauselijke begrafenissen verstek
liet gaan. De afwezigheid viel wel op en het officiële blijk van
medeleven was vergeleken met andere condoleances van een extreme
kortheid en algemeenheid, maar die dingen zal de koningin die ik voor
een verstandige vrouw houd, intussen zelf ook wel bedacht hebben. Ik
geloof niet dat de koningin veel valt kwalijk te nemen, zeker gezien de
matige (om me vriendelijk uit te drukken) waardering die de paus in ons
land kreeg.
Wat betreft de koningin en het huis van Oranje valt
nog wel het een en ander te overwegen bij het overlijden van de paus.
Vanuit een historisch gezichtspunt liggen er een paar moeilijke punten
in de verhouding tussen het huis van Oranje en de kerk van Rome. De
meest opvallende plaats in die geschiedenis heeft de moord op Willem
van Oranje. Directe betrokkenheid van de kerk is moeilijk te bewijzen,
maar het Te Deum dat uit dankbaarheid voor het welslagen van de aanslag
in de Sint Jan van ’s-Hertogenbosch werd aangeheven laat goed zien hoe
de Roomse kerk dacht over de prins. Of dat meespeelt voor de koningin
is moeilijk te zeggen, maar het lijkt niet onwaarschijnlijk voor een
zich sterk van haar familiegeschiedenis bewuste vrouw als Beatrix. In
ieder geval heeft de moord aan het begin van onze vaderlandse
geschiedenis het markante protestantisme van ons vorstenhuis (en voor
een goed deel ook van ons volk) versterkt.
Paus uit Polen
Juist de paus uit Polen kan in
dit verband misschien iets goeds betekenen. In Europa braken in de 16e
eeuw godsdienstoorlogen uit en werden verdelingen tussen godsdiensten
ingevoerd volgens het beroemde principe: cuius regio, illius religio.
Onze Vader des Vaderlands kwam in die tijd als één van de weinigen op
voor tolerantie en godsdienstvrijheid en zei: “Ik kan me er niet mee
verzoenen dat koningen heerschappij hebben over de zielen van de mensen
en hun beroven van hun vrijheid van belijdenis.” De Poolse paus
citeerde regelmatig (het laatst nog in zijn vorige maand verschenen
memoires Herinnering en Identiteit) met instemming een andere vorst die
het in die tijd opnam voor de godsdienstvrijheid. De Poolse koning
Zygmunt August hield zijn onderdanen voor: “Ik ben geen koning van
jullie geweten.”
Inderdaad: de Poolse koning, de Nederlandse
vrijheidsheld en de overleden paus verbindt een inzet voor de
gewetensvrijheid. (Het is in dit verband interessant om te vermelden
dat Nederlands bevrijding in de Tweede Wereldoorlog o.a. te danken is
aan Poolse soldaten (Arnhem, Breda, Venlo). Prins Bernhard heeft zich
voor de herinnering daaraan zeer verdienstelijk gemaakt.) Bij de paus
kwam zijn inzet voor de gewetensvrijheid o.a. tot uiting in een
toenadering zonder precedent in de geschiedenis tot andere geloven,
overtuigingen en godsdiensten. Om deze toenadering mogelijk te maken
leidde de kerkvorst zijn kerk in een zuivering van geweten uitmondend
in de schuldbelijdenis van het jaar 2000. In de aanloop naar die
belijdenis heeft hij diverse malen expliciet de schuld van katholieken
tegenover protestanten beleden, bijvoorbeeld in 1997 in Parijs in
verband met de Bartholomeusnacht van 1572 (waarbij ook een voorouder
van onze koningin vermoord werd).
Nu allerlei uitspraken de
verhouding van ons vorstenhuis tot het katholieke volksdeel lijken te
bemoeilijken is het misschien goed ook ons (historisch) geweten te
zuiveren.
Diederik Wienen is theoloog uit Utrecht
