Strona główna Historia GESCHIEDENIS: 35 jaar geleden: Hoe reageerde Nederland op de staat van beleg...

GESCHIEDENIS: 35 jaar geleden: Hoe reageerde Nederland op de staat van beleg in Polen?

Autor

12 grudnia 2016

Een gesprek met historica Christie Miedema over haar proefschrift 'Vrede of Vrijheid’
En een calendarium: wat gebeurde in Nederland na 13 december 1981 … met unieke foto’s uit 1981-1982

35 jaar geleden, op 13 december 1981, riep generaal Jaruzelski in Polen de staat van beleg uit.
Het is goed om er een tot voor kort ongeschreven deel van geschiedenis bij te halen: de reacties in Nederland. Welke rol hebben Poolse migranten in publieke discussie in Nederland gespeeld? Hoeveel vluchtelingen uit Polen nam Nederland toen op? Een gesprek met historica Christie Miedema.

Christie Miedema (1984) is in 2015 gepromoveerd op het proefschrift ‘Vrede of Vrijheid? Dilemma’s, dialoog en misverstanden tussen Nederlandse en West-Duitse linkse organisaties en de Poolse oppositie in de jaren tachtig’. Malgorzata Bos-Karczewska las dit vuistdikke boekwerk en stelde een paar vragen over.

Malgorzata Bos-Karczewska: De voedselhulp uit Nederland aan Polen begon al voor december 1981. Hoe verklaar je de massale en spontane steun door Nederlanders aan de Polen? Wie organiseerden de hulp toen – burgers of belangenorganisaties?
Christie Miedema: – Het ontstaan van Solidarność in de zomer van 1980 en de stormachtige groei van de vakbond in de maanden daarna spraken sterk tot de verbeelding. Het was voor het eerst sinds 1968 dat in Oost-Europa grootschalig mensen de straat opgingen en zich tegen het regime verzetten.

Het voordeel van Solidarność was dat vrijwel iedereen hier zich ermee kon identificeren: linkse mensen zagen arbeiders en vakbondsactivisten, rechtse mensen zagen anticommunistische vrijheidsstrijders, religieuze mensen zagen toegewijde katholieken.
Een Nederlandse krant van 22-08-1981 (zie origineel hier)

De nood in Polen was hoog en zichtbaar o.a. door de lange rijen voor de winkels. In het najaar van 1981 deed Lech Wałęsa een directe oproep aan het Westen om humanitaire hulp te bieden en die oproep viel op vruchtbare bodem. Burgers in Nederland stichtten comités om hulp te leveren en allerlei organisaties besloten hulp te sturen, zoals kerken, scholen, vakbonden, etc. Polen was relatief dichtbij, in één dag doorrijden te bereiken.

Zelfs voor Wałęsa’s oproep waren er al verschillende hulpcomités opgericht, zowel voor humanitaire en politieke hulp. Eén voorbeeld was Mensenrechten in Polen (Merpol) – een groep van Poolse migranten en geïnteresseerde Nederlanders die het debat over Polen wilden aanwakkeren.

Opvallend was de hulpactie “Pak van je Hart” georganiseerd door o.a. De Telegraaf, een groot konvooi van ongeveer 120 vrachtwagens met kerstpakketten , dat toevallig op 13 december uit Utrecht naar Polen vertrok. Hoe verklaar je de hulp uitgerekend door De Telegraaf?
– Ik heb alleen onderzoek naar linkse organisaties gedaan, omdat zij meer in de knel kwamen in de debatten over Polen dan organisaties van rechts of uit het politieke midden. Waarom De Telegraaf tot deze actie besloot, kan ik daarom niet met zekerheid zeggen. Het was voor organisaties zonder linkse identiteit makkelijker om Polen te steunen: Solidarność zagen zij als een anticommunistische beweging. De moeilijke discussies over hoe de Poolse beweging zich verhield tot het communisme of de vredesbeweging speelden hier geen rol. De leider van Solidarność, Lech Wałęsa, was een man van het volk. Ook dat zal hebben aangesproken bij een Telegraaf-publiek.

De geboorte van Solidarność in augustus 1980 vond plaats tijdens de Koude Oorlog en toenemende spanningen o.a. door de inval van de Sovjet Unie in Afghanistan en de wapenwedloop. In hoeverre was de politieke reactie van de Nederlandse overheid op de staat van beleg in Polen hierdoor beïnvloed? En later op het ondergrondse Solidarność? Was die reactie anders dan van andere West-Europese landen?
– De gespannen politieke relaties met de Sovjet – Unie speelden een grote rol in de Westerse reactie op de gebeurtenissen in Polen. In de jaren zeventig waren dankzij de ontspanning (detente) regeringen in Oost en West met elkaar in gesprek geraakt. Regeringen in zowel Oost en West waren bang dat contact te verliezen. De toenemende retoriek uit zowel de Sovjet-Unie en Amerika over de plaatsing van nieuwe kernwapens in Europa hielp daarbij natuurlijk niet.

Veel politici in het Westen lieten zich in hun reactie op Solidarność leiden door hun wens zoveel mogelijk verworvenheden van de ontspanning te behouden en door angst voor een Derde Wereldoorlog. In West-Duitsland was dat in veel grotere mate het geval, omdat dat land veel meer belangen had in Oost-Europa dan Nederland. Maar ook Nederland reageerde relatief diplomatiek na de uitroeping van de staat van beleg. Samen met andere West-Europese regeringen verzette de Nederlandse regering zich tegen de snelle afkondiging van sancties tegen Polen en de Sovjet-Unie, waarop de Verenigde Staten dat eind december 1981 op eigen houtje deden.

14 december 1981 – Demonstratie voor Poolse ambassade in Den Haag tegen staat van beleg in Polen met Nederlandse politici: Van der Bergh (PvDA), mw Verkerk Terpstra (VVD) en Frinking

Waarom heb je in je boek alleen naar de rol van de PvdA gekeken en niet van het CDA dat in de jaren 80 de premier leverde.
– In mijn boek kijk ik naar de reactie van de sociaaldemocraten, de vredesbeweging en de vakbeweging in Nederland en West-Duitsland. Ik heb overwogen om de christendemocraten ook te onderzoeken, omdat zij in beide landen een groot deel van de jaren tachtig aan de macht waren, maar debatten op links waren interessanter en heftiger dan op rechts of in het midden.

Links had het veel moeilijker met de gebeurtenissen in Polen: het lag voor de hand om een massale arbeidersbeweging te steunen, maar niet alle linkse bewegingen durfden zich duidelijk over het communisme uit te spreken. Men was bang om in hetzelfde kamp terecht te komen als Reagan en Thatcher die enthousiast waren over Solidarność. Links worstelde met de vraag of vrede op korte termijn niet belangrijker was dan vrijheid. Veel mensen aan de linkerzijde waren bang voor een wereldoorlog nadat in 1979 het besluit was genomen om nieuwe Amerikaanse kernwapens in West-Europa te plaatsen en Solidarność leek de spanningen in de wereld alleen maar te verhogen. Deze discussies en dilemma’s maken voor mij links interessanter om te onderzoeken.

Welke rol hebben de Nederlandse vakbonden gespeeld? De FNV heeft het bureau van Solidarność in Amsterdam tot 1983 financieel ondersteund maar zat er eigenlijk mee in de maag. Wat was hun dilemma?
– De Nederlandse vakcentrales FNV en CNV hebben beide financiële steun geleverd aan het informatiebureau van Solidarność in Amsterdam dat Jan Minkiewicz en drie in Nederland gestrande Solidarność-activisten in 1982 oprichtten.

FNV en CNV hadden die hulp toegezegd in de periode kort na de uitroeping van de staat van beleg op 13 december 1981 met het idee dat deze tijdelijk zou zijn. De situatie in Polen verbeterde echter niet en het bureau leek dus langdurig te moeten bestaan. Het bureau was niet in staat om voor zelffinanciering te zorgen. FNV en CNV kwamen in een lastig parket: ze wilden stoppen, maar niet beschuldigd worden van het in de steek laten van Solidarność.

Ook vele misverstanden speelden een rol. De vakcentrales hadden meer professionalisme verwacht, maar veel van de Poolse Solidarność activisten in Nederland spraken alleen Pools, hadden niet veel ervaring met organiseren en hadden vaak hun eigen leven hier nog nauwelijks op orde. Toen in Brussel een Solidarność kantoor ontstond dat erkend werd door de ondergrondse in Polen, werkten de Nederlandse vakcentrales veel liever daarmee samen. Uiteindelijk zetten zij de hulp aan het Nederlandse bureau eind 1983 stop.

Christie Miedema (1984) promoveerde in mei 2015 bij de Universiteit van Amsterdam en het Duitsland Instituut Amsterdam (DIA) op het onderwerp „Vrede of Vrijheid? Dilemma’s, dialoog en misverstanden tussen Nederlandse en West-Duitse linkse organisaties en de Poolse oppositie in de jaren tachtig”.

In 2009 studeerde ze af met een scriptie over de wederzijdse beïnvloeding van oppositiebewegingen in Oost-Europese landen onder het communisme. Momenteel doet ze namens de Arbeitskreis Menschenrechte im 20. Jahrhundert, gefinancierd door de Thyssen Stiftung, onderzoek naar Amnesty International in het Oostblok. Ze is bovendien werkzaam bij Clean Clothes Campaign en daarmee zelf actief in de mensenrechtenbeweging. Begin december jl. begon ze een crowdfundingactie bij Oneprocent Club om geld in te zamelen voor een school in Oekraïens oorlogsgebied.

Eerdere publicaties van Miedema over Solidarnosc in Nederland:

Solidarność in Nederland. ‘Iedereen heeft het eigenlijk altijd over links tegen rechts’ in: Honderd jaar heimwee. De geschiedenis van Polen in Nederland (red.) Wim Willems en Hanneke Verbeek (2012) – lees meer

‘Elk tijdperk heeft zijn eigen bruggenbouwers nodig’,in:Tijdschrift 'Donau’, extra nummer 2015, lees hier

Uit je proefschrift blijkt dat Poolse immigranten in Nederland in tegenstelling tot hun landgenoten in Duitsland wel een rol hebben gespeeld om het beleid en publieke opinie te beïnvloeden. Hoe verklaar je dat en wie waren dat?
– Ja dat heb ik me ook lang afgevraagd. Ik heb meerdere verklaringen gevonden.

Enerzijds waren er in Nederland toevallig een paar mondige mensen van Poolse afkomst die hier hadden gestudeerd en zich dus goed in het debat konden mengen, zoals Jan Minkiewicz, Sasza Malko en Michel Korzec. Bovendien had Nederland nauwelijks eigen Polenexperts, in tegenstelling tot West-Duitsland, waar door de geschiedenis en nabijheid een veel constantere interesse in Polen bestond. In Nederland bestond die constante interesse niet, dus zodra het land wél de krantenkoppen haalde, zoals in de jaren tachtig, was de expertise van Poolse emigranten plotseling veelgevraagd.

In mijn boek noem ik de Poolse migranten die zich in het publieke debat mengden ‘bruggenbouwers’. Zij legden uit aan Nederlanders uit hoe in Polen gedacht werd en andersom. Sommigen van hen raakten zelf eveneens verstrikt in onbegrip over hoe in het Westen gedacht werd, maar door daarover te schrijven hielpen zij mee om meer begrip en interesse voor elkaar te creëren.

De massa exodus uit Polen begon in 1981. Hoeveel Poolse Solidarność vluchtelingen hebben in de jaren 80 een asielstatus in Nederland gekregen?
– Direct na 13 december 1981 was de Nederlandse overheid bang om met een te tolerant beleid grote stromen vluchtelingen aan te trekken. Omdat de situatie in Polen ernstig was en om een genereus gebaar vroeg, besloot de regering op verzoek van de UNHCR 100 Polen op te nemen uit de overvolle vluchtelingenkampen in Oostenrijk. Uiteindelijk kwamen 103 Polen vanuit Oostenrijk naar Nederland. Zij waren overigens op één geval na al voor 13 december 1981 uit Polen vertrokken.

Op het moment dat de staat van beleg werd uitgeroepen, waren er vier tot vijfduizend Polen op kortlopende visa of verblijfsvergunningen in Nederland. Uit angst dat al deze Polen asiel zouden aanvragen, besloot de regering de verlooptermijnen van de visa voorlopig te negeren, maar niemand aan te moedigen tot het aanvragen van asiel. Vele Polen wilden dat ook niet, omdat dat een straffeloze terugkeer naar Polen onmogelijk zou kunnen maken. In 1982 en 1983 kregen er desondanks ongeveer 300 Polen een asielstatus.

Het restrictieve asielbeleid van de Nederlandse regering leidde tot kritiek vanuit de oppositiepartijen en de media. Maar de regering zelf was overtuigd niet strenger te zijn dan andere Westerse landen.

De toestroom van Polen was overigens eind jaren tachtig veel hoger dan tijdens de staat van beleg. In de periode 1981-1985 kwamen er volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek ongeveer 500 Polen naar Nederland. Daarna nam dat snel toe tot circa 500 per jaar. In 1987, 1988 en 1989 behoorde Polen tot één van de belangrijkste herkomstlanden voor asielzoekers.

Proefschrift Vrede of vrijheid

Auteur: Christie Miedema
Uitgever: Amsterdam University Press, 2015
Nederlandstalig, 642 pagina’s, 9789056297633

Was vrede in Europa in de jaren tachtig niet belangrijker dan vrijheid, of waren deze waarden principieel met elkaar verbonden? In haar proefschrift Vrede of Vrijheid? onderzoekt historica Christie Miedema deze vragen, zowel voor Nederland als voor de Bondsrepubliek aan de hand van Westerse reacties op de gebeurtenissen in Polen. Ze concentreert zich daarbij op ‘linkse’ organisaties: de sociaaldemocratische partij, de vakbonden en de vredesbeweging. te koop op bol.com

Lees een artikel in NRC Handelsblad van 08-01-2016 over haar proefschrift, geschreven door Marnix Krop, voormalig ambassadeur van Nederland in Polen en Duitsland

Heeft je boek ook relevantie voor het heden? Welke lessen vallen eruit te trekken?
– Historici zijn altijd huiverig om lessen uit het verleden te trekken. Elke situatie is uniek en kent zijn eigen oorsprong.

Toch heb ik sinds het ontstaan van de demonstraties op Maidan in november 2013 in Oekraïne veel aan mijn onderzoek gedacht. Geopolitiek speelt weer een rol. Je ziet dat er vergelijkbare dilemma’s ontstaan over vrijheid en vrede: kunnen West- Europese regeringen de Oekraïense burgers steunen en hoe verhoudt dat zich tot de vrede in Europa?

Ik zie dat mensen in Nederland en vooral ook in Duitsland op dezelfde manier de houding van Rusland goedpraten als sommigen dat in de jaren tachtig met de Sovjet-Unie deden. Het gaat over dezelfde ‘legitieme veiligheidsbelangen’. Maar er is ook in West-Europa hulp en steun voor Oekraïne: er vinden weer humanitaire acties plaats, hoewel niet in dezelfde omvang als toen.

De massaliteit van humanitaire hulp in de jaren tachtig voor Polen is misschien beter te vergelijken met de reactie van veel mensen in Nederland en Duitsland op de huidige vluchtelingenstroom uit Syrië in de afgelopen jaren. Duitse burgers die met teddyberen bij het station in München vluchtelingen stonden op te wachten, massale pakketinzamelingen en vrijwilligers die naar Griekenland en Calais gaan om te helpen.

In 1982 noemde het Duitse weekblad Der Spiegel de massale pakkethulp aan Polen (‘Polenhilfe’) een ware ‘volksbeweging’. Maar net als met Polen toen zie je dat nu die ‘volksbeweging’ zich oplost en een kleine harde kern overblijft. Massale solidariteit is vluchtig.

Bedankt voor het gesprek

Malgorzata Bos-Karczewska is hoofdredacteur van Polonia.nl, voor meer informatie zie hier

Een calendarium: wat gebeurde in Nederland na 13 december 1981?

Een kort overzicht van landelijke activiteiten voor Polen in Nederland tussen 13 december 1981 en eind februari 1982, opgesteld door Christie Miedema
afbeeldingen van de fotocollectie van Nationaal Archief op gahetna.nl

13 december – Spontane demonstraties in Amsterdam, waarbij onder andere het Poolse verkeersbureau werd beklad

Vertrek van het konvooi van de „Pak van je hart actie” van de Telegraaf

Terugkeer op Schiphol van FNV-voorzitter Wim Kok uit Polen na een bezoek aan Solidarność

14 december – Manifestatie in de Koopmansbeurs in Amsterdam, georganiseerd door vakcentrales FNV en CNV

Demonstraties voor de Poolse ambassade in aanwezigheid van politici van o.a. de PvdA en VVD

19 december – Grote demonstratie in Amsterdam georganiseerd door alle in de Tweede Kamer vertegenwoordigde politieke partijen, Polencomités, de vakcentrales en enkele vredesorganisaties.

Drieduizend mensen liepen van het Beursplein naar de Mozes en Aaronkerk, waar zij werden toegesproken door Solidarność-vertegenwoordigers (o.a. Janek Minkiewicz) en vertegenwoordigers van de organisaties achter de demonstratie

21 december – start van de FNV inzameling ‘De Polen hebben u broodnodig’

Begin januari 1982 – oprichting Nederlandse Stichting Hulp aan Polen met deelname Rode Kruis, vakcentrales, kerkelijke instanties, etc. ter coördinatie van lokale Nederlandse hulp aan Polen.

13 januari – oprichtingsvergadering van het Solidarnosc informatiebureau Nederland

16 januari – bezetting Pools verkeersbureau in Amsterdam door demonstranten

16 januari – voorbeeld van één van de vele regionale activiteiten: avond ‘Solidariteit met Solidarnosc’ in Amersfoort en oprichting Amersfoorts Polencomité

26 januari – picket line van de vakbonden voor de ambassade van Polen in Den Haag

30 januari – wereldwijde solidariteitsdag: in Nederland fakkeltocht van de vakcentrales in Amsterdam

3 februari – hoorzitting in de vaste commissie buitenlandse zaken van de Tweede Kamer, sprekers waren o.a. Minkiewicz, Szygula en Maliglowka namens het Informatiebureau Solidarnosc

8 februari – opening Informatiebureau Solidarnosc in de PC Hooftstraat in Amsterdam

Afbeeldingen zijn afkomstig uit de fotocollectie van Nationaal Archief op gahetna.nl